گفتگو با اسماعیل مجللی پژوهشگر تعزیه استان مرکزی
مرثیه‌ای برای تعزیه
ایران تئاتر:اسماعیل مجللی تعزیه خوان اراکی است، فوق لیسانس ادبیات نمایشی دارد و دو پایان نامه تحصیلی اش را با موضوع تعزیه ارائه کرده است. او از معدود تعزیه خوان‌های کشور به شمار می‌رود که پژوهشگر این هنر نمایشی هم است.
اسماعیل مجللی نویسنده کتاب "شبیه نامه" است که به عنوان یکی از تخصصی‌ترین کتب پژوهشی تعزیه منتشر شده و مورد استقبال رهبر معظم انقلاب قرار گرفته و به عنوان کتاب سال ۱۳۹۹ در استان مرکزی شناخته شده است، و در این روزها نیز کتاب جدید او با عنوان مجلسنامه غم و تاریخچه تعزیه در همدان به بازار عرضه شده به جایگاه تعزیه در بین مردم اشاره کرد و گفت: تعزیه در سال های دهه ۹۰ با پوست‌اندازی مواجه شد و در طول این سال ها نسل جدیدی از تعزیه‌خوان‌ها به این عرصه ورود پیدا کردند و به عبارتی به صورت نسبی، در این دوران، تعزیه‌خوان‌های قدیمی کنار گذاشته می‌شوند که نظیر این تغییر و تحولات را در عرصه بازیگری نیز شاهد هستیم و بازیگران جدید جای خود را به چهره‌های تلویزیونی قدیم دادند و این تغییرات در دهه اخیر در بسیاری از فعالیت‌های فرهنگی و هنری دیده می‌شود.
وی به فاصله گرفتن نگاه مذهبی از تعزیه نسبت به سالیان گذشته اشاره کرد و افزود: متاسفانه نگاه مذهبی مطلق از تعزیه گرفته شده و این آئین بعضا جنبه تفریحی و تفننی نیز پیدا کرده است. در نسل‌های قدیمی افرادی بانی برپایی مجلس تعزیه می‌شدند و یک گروه تعزیه‌خوانی را با هزینه شخصی به شهر یا محل سکونت خود دعوت می‌کردند ولی در سال های اخیر این سنت‌ها به فراموشی سپرده شده و تعزیه‌خوان‌ها با هزینه شخصی خود اقامه تعزیه می‌کنند.
تعزیه خوانی فوری!
مجللی از تعزیه به عنوان یک هنر مذهبی یاد کرد و افزود: نسل قدیمی با زحمت بیشتری وارد عرصه تعزیه خوانی شدند و از سن کودکی با تلاش و انگیزه بالا از نقش‌های بچه خوانی شروع کردند و تا جوان‌خوانی و بزرگسال‌خوانی و امام‌خوانی کار را ادامه دادند، اما در سال های اخیر وقتی یک فرد تصمیم به تعزیه‌خوانی می‌گیرد یک شبه با تماشای یک CD تعزیه شروع به تعزیه‌خوانی می کند.
وی با بیان اینکه در سال های اخیر درخصوص این هنر نمایشی سلسله مراتب و فیلتر آنچنانی وجود ندارد، افزود: یک هنرمند تئاتر باید سلسله مراتبی را طی کند تا بتواند بر روی سکوی تئاتر به ایفای نقش بپردازد اما هنرمندان تعزیه از بین عوام انتخاب می شوند و بدون اینکه فیلتری باشد و دوره آموزشی را طی کرده باشند، اقدام به تعزیه خوانی می‌کنند و هر فردی به خود حق می‌دهد که بخواهد تقلیدی و با تماشای CD تعزیه بخواند. تعزیه خوانی کورکورانه و ناشیانه تا گسترش یافته است که یک فرد تازه کار تمام حرکات و رفتارهای تعزیه خوان حتی سرفه کردن او در CD را اجرا می‌کند.
تعزیه خوان های یکبارمصرف
این پژوهشگر تعزیه تصریح کرد: این دسته از تعزیه خوان‌ها را تعزیه‌خوان یک یا دو مجلسی می گویند یعنی اینکه فقط تعزیه ای که از روی CD تماشا کرده است را می‌تواند بخواند و اگر تعزیه دیگری مانند واقعه بازار شام را به او بدهند از اجرای آن ناتوان خواهد ماند.
وی با تاکید بر اینکه متاسفانه دانش و فن تعزیه خوانی در سال های اخیر نسبت به گذشته افت شدیدی پیدا کرده است، اظهار کرد: با وجود اینکه تعزیه خوان های قدیمی بی سواد بوده و سواد آنها در حد خواندن و نوشتن بود، اما در خواندن تعزیه به قدری دقیق و حساب شده فعالیت کردند که اشعار و نسخه‌های تعزیه را به سلامت به نسل جدید منتقل کردند. ولی نسل جدید به خودش اجازه می‌دهد که اولا هر لباسی که خودش صلاح می‌داند بپوشد و در خواندن نسخه‌های تعزیه نیز سلیقه‌ای عمل کند و هر شعری که به زعم خودش بهتر است آن را می خواند.
بی توجهی نسل جدید به اصول سنتی، زمینه ساز انحراف تعزیه
این تعزیه خوان، عدم وفاداری نسل جدید به اصول سنتی تعزیه خوانی را عامل مهم انحراف تعزیه خوانی از شیوه سنتی خود دانست و افزود: اگر قدری با تامل به اشعار تعزیه توجه شود خواهید دید که این اشعار به قدری گیرایی داشته و از گسترش وسیعی برخوردار است که اصلا نیازی به نوآوری در شعر و متون تعزیه نیست. شعرهای تعزیه نویس‌های قدیمی از دوران قاجار به بعد به قدری جامع و گیراست که این نمایش گفتگومحور را مخاطب پسند کند.
روضه خوانی بجای تعزیه خوانی!
وی با تاکید بر پرهیز از نگاه سلیقه‌ای به تعزیه خوانی گفت: متاسقانه اقدامات باصطلاح نوآورانه در تعزیه خوانی سال های اخیر تا حدی پیش رفته است که تعزیه‌خوانی با وجود پوشیدن لباس تعزیه به جای شبیه خوانی عملا روضه خوانی و مداحی می‌کند و حتی در بخش‌هایی از تعزیه نوحه خوانی می‌کند و تاسف برانگیزتر اینکه اشعار سلیقه‌ای برخی تعزیه خوان‌ها برگرفته از اشعار فاقد محتوا و مضامین مذهبی و آهنگ‌های غربی است.
مجللی با تاکید بر تفاوت فاحش روضه‌خوانی و نوحه‌خوانی با تعزیه خوانی اظهار کرد: یک تعزیه خوان باید براساس دیالوگ و نسخه‌های تعزیه اقدام به اجرای نقش تعزیه کند، نه اینکه بخواهد مانند روضه و نوحه از متون و اشعار سلیقه ای استفاده کند. متون تنظیم شده در تعزیه بسیار حرفه‌ای و دقیق نوشته شده و اصلا نیازی به بازنگری یا اصلاح و تغییر ندارد.
وی بیان کرد: تعزیه در ایران از زمان فتحعلی شاه قاجار شکل گرفت و نسخه‌های تعزیه حاصل یک رستاخیز ادبی است که از آن دوران به یادگار مانده است و اتفاق خوبی بود که در ادبیات ایران شک گرفت و به نوعی یک بازگشت ادبی بوجود آمد و از دل محافل ادبی آن دوران محفل تعزیه بیرون آمد. گرچه برخی قدمت تعزیه را به دوران صفویه بر می گردانند و نسخه های آن دوران را عرضه می‌کنند که سندیت محکمی ندارد. چون بنده تمامی اسناد را بررسی کرده ام و تاریخچه موسیقی و ادبیات را اگر بررسی کنیم به این نتیجه خواهیم رسید که تعزیه در دوره قاجار شکل گرفت و رشد نمود و در همان دوران نیز محو شد و این هنری را که امروز شاهد آن هستیم کپی برداری شده از دوره قاجاریان است . این نهال توسط قاجاریان کاشته شد و توسط پهلوی خشکانده شد اما انقلاب اسلامی روح تازه ای در آن دمید . باید به این هنر به عنوان یک هنر انقلابی یاد کنیم
نوآوری هایی که مردم را از تعزیه دور می کند
مولف کتاب "شبیه نامه" تصریح کرد: نوآوری‌های صورت گرفته توسط نسل جدید گرچه مورد پذیرش بخشی از مخاطبان تعزیه قرار گرفت، اما آسیب‌های جدی را به این هنر نمایشی وارد کرده و موجب بروز انحرافات شد. البته جامعه سنتی ایران و اقشار فرهیخته با نگاه سلیقه‌ای و اینگونه نوآوری در این آئین دینی مشکل دارند و به هیچ وجه این رویه را نمی‌پسندند. گفتگو محور نبودن روضه‌خوانی و اجرای آن به جای تعزیه‌خوانی مخاطبان سنتی تعزیه را از این آئین مذهبی دور کرده است و بسیاری از مردم از آن فاصله گرفته‌اند.
تعزیه گرفتار قوانین نانوشته
وی درخصوص راهکارهای پیشگیری از آسیب رسیدن به تعزیه گفت: اگر هزاران راهکار هم برای برون رفت از این آسیب مطرح شود متاسفانه هیچ ضمانت اجرایی برای عملی شدن آن وجود ندارد. برخی قوانین نانوشته موجب شده است که تعزیه از ریل‌گذاری صحیحی که از دیرباز برای آن ترسیم شده بیرون آمده و به شکلی متفاوت از گذشته اجرا شود. وقتی فردی که توانایی اجرای تعزیه را ندارد و با پرداخت مبلغی اقدام به تعزیه خوانی می‌کند را نمی‌توان اقناع کرد، این آئین ارزشمند را نیز نمی توان از آسیب مصون نگه داشت. اگر انتقادی به چنین افرادی شود در پاسخ می گویند که خودم بانی تعزیه شدم و خودم برای خواندن نسخه هزینه کردم پس نیازی به تذکر و آموزش ندارم.
مجللی تصریح کرد: تا زمانی که قوانین نانوشته در تعزیه حکمرانی کند هیچگاه نمی توان با بهره گیری از ابزار نظارتی و آموزشی مانع از انحراف این ادبیات نمایشی و آئین مذهبی شد و حتی به افرادی که به هر دلیلی اقدام به تعزیه خوانی می‌کنند را تذکر یا آموزش داد.
وی بیان کرد: تشکیل انجمن یا شورا و یا هر تشکل صنفی نیز حتی در حد کلان نتوانسته است موجب ساماندهی و اعمال نظارت بر تعزیه‌خوانی شود و دلیل آن اعمال سلیقه و نوآوری برای جذب مخاطب بیشتر در این آئین سنتی از سوی تازه‌واردهاست.
این تعزیه خوان اراکی در ادامه، به دشوار بودن اجرای تعزیه اشاره کرد و افزود: شبیه‌خوانی گرچه یک کار دشوار و حرفه‌ای است، اما برای تعزیه خوان توانمند تفاوتی در خواندن نسخه‌های گوناگون وجود ندارد. چرا که با قواعد و اسلوب خواندن نقش‌ها کاملا آشنا بوده و دانش لازم را داراست.
وی در ادامه به افرادی که می‌خواهند وارد تعزیه‌خوانی شوند توصیه کرد که با مطالعه و دانش کافی ورود کنند چرا که اجرای نقش در چنین افرادی ماندگارتر خواهد بود.
رفتار سلیقه ای، تیشه ای بر ریشه تعزیه
وی از این افراد خواست که به هیچوجه دست به نوآوری در تعزیه نزنند چرا که رفتار سلیقه‌ای تیشه به ریشه تعزیه خواهد زد. برای رساندن تعزیه به جایگاه واقعی باید عجله کرد و ضمانت اجرایی برای برون رفت از آسیب به این هنر نمایشی را با قدرت عملیاتی کرد.
تقویت تعزیه به عنوان یک هنر دینی، گامی در انتقال فرهنگ عاشورا و معرفی علت قیام امام حسین (ع) است و استفاده از ابزار هنر برای تبیین واقعه کربلا همراه با موسیقی حزن انگیز، زبان شعر و نمایش، منجر به ماندگاری این هنر دینی شده و به همین دلیل تعزیه‌های سنتی با گذشت سالیان زیاد همچنان در منظر مردم تازگی و جذابیت دارند.
توانمند کردن گروه‌های شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی و بازآفرینی تعزیه خوانان نسل جدید در این شرایط از اهمیت خاصی برخوردار است تا ساختار تعزیه بتواند به ارتقای هنر دینی و ادبیات نمایشی کمک کند و موجب تعالی هنر تئاتر نیز بشود.
بدیهی است نظارت و حمایت از تعزیه و آموزش علاقمندان جوان و نسل جدید تعزیه خوان، کمک به تهیه ابزار و ادوات مورد نیاز و تأمین فضایی مناسب برای علاقمندان به تماشای این هنر دینی موجب جذب مخاطب شده و پوشش مناسب رسانه‌ای بستر صیانت و تقویت این هنر آئینی را فراهم می کند.
تعزیه به عنوان گنجینه ای نفیس از فرهنگ نمایشی ایران بسیار نیازمند حمایت و نظارت و ساماندهی است تا از انحرافات و آسیب‌هایی که در دهه اخیر متوجه آن شده است مصون مانده و در اصیل ترین وجه خود زنده بماند. حوزه هنری در سالهای اخیر قدم موثری را برای نخستین بار برداشته و آن هم تشکیل دفتر تعزیه و آیینهای نمایشی است که خوشبختانه اقدامات این عزیزان بسیار ستودنی است و علاوه بر ارائه لوحهای آموزشی تعزیه ، اجرای تعزیه به صورت مجازی و راه اندازی جشنواره ها وسوگواره ها تعزیه را در سالهای اخیر به فراتر از مرز ایران گسترش داد و شاهد اجرای تعزیه در عراق بودیم که بدون اغراق اگر این روند مستمر باشد به زودی شاهد آشنایی عراقی ها با هنر ایرانی تعزیه و شاید کپی برداری از این هنر توسط عراقیها خواهیم بود.